Novas 'Sensibilidades' Velhas Decisões: notas sobre as transformações jurídicas recentes.
| Autor | Joaquim Shiraishi Neto |
| Cargo | Advogado. Doutor em Direito pela Universidade Federal do Paraná. Professor do Programa de Pós-graduação em Direito Ambiental da Universidade do Estado do Amazonas (PPGDA-UEA); |
| Páginas | 79-96 |
Νοϖασ Σενσιβιλιδαδεσ ςεληασ ∆εχισ⌡εσ: νοτασ
σοβρε ασ ρεχεντεσ τρανσφορµα⌡εσ ϕυρδιχασ
ϑοαθυιµ Σηιραισηι Νετο1
Ρεσυµο: Ασ ∆εχλαρα⌡εσ ε ασ Χονϖεν⌡εσ Ιν−
τερναχιοναισ αλιαδασ αο προχεσσο δε οργανιζαο
ε µοβιλιζαο δε γρυποσ σοχιαισ δε ιδεντιδαδε τ−
νιχα ρεσυλταραµ, νασ λτιµασ δχαδασ, εµ προφυν−
δασ τρανσφορµα⌡εσ να ορδεµ ϕυρδιχα βρασιλειρα.
Ο ρεχονηεχιµεντο δα διϖερσιδαδε σοχιαλ ε χυλτυ−
ραλ τρουξε ο πλυραλισµο ϕυρδιχο παρα ο διρειτο.
Εσσα νοο θυε ερα τοµαδα χοµο ινστρυµεντο δε
χρτιχα αο διρειτο ποσιτιϖαδο ε, πορ ισσο µεσµο,
τραταδα χοµο αλγο ρεσιδυαλ ου περιφριχο,
λεϖαδα αο χεντρο δασ ρεφλεξ⌡εσ. Οβσερϖα−σε θυε
εσσε προχεσσο σε ρεαλιζα νο ιντεριορ δε υµα ορδεµ
ϕυρδιχα, θυε ταµβµ σε τρανσφορµα, χριανδο ο
θυε ποδε σερ δεσιγναδο χοµο υµα νοϖα σεν−
σιβιλιδαδε ϕυρδιχα. Αο πλυραλισµο ϕυρδιχο,
ουτρασ νο⌡εσ σο ινχορποραδασ, χοµπονδο υµ
λξιχο δε τερµοσ, αχιοναδοσ δε φορµα ινδιστιντα
πελοσ ιντρπρετεσ δο διρειτο. Νεστε χοντεξτο δε
µυδανα ποσσϖελ ινδαγαρ: σερ〈 θυε εσσα νοϖα
σενσιβιλιδαδε ϕυρδιχα τενδε α χοντριβυιρ χοµ α
τοµαδα δε δεχισ⌡εσ θυε ποσσαµ σερ χονσιδεραδασ
µαισ ϕυστασ, λεϖανδο εµ χονσιδεραο α ρεαλιδαδε
σοχιαλ θυε τιδα χοµο πλυραλ ε χοµπλεξα, χοµ
προφυνδασ χοντραδι⌡εσ εχονµιχασ?
Παλαϖρασ−χηαϖε: Γρυποσ σοχιαισ. Πλυραλισµο ϕυ−
ρδιχο. Σενσιβιλιδαδε ϕυρδιχα.
Αβστραχτ: Τηε δεχλαρατιονσ ανδ ιντερνατιοναλ
χονϖεντιονσ αλλιεδ ωιτη τηε οργανιζατιον ανδ
µοβιλιζατιον προχεσσεσ οφ σοχιαλ γρουπσ οφ
ετηνιχ ιδεντιτψ ρεσυλτεδ, ιν ρεχεντ δεχαδεσ, ιν
προφουνδ χηανγεσ το τηε Βραζιλιαν ϕυριδιχαλ
ορδερ. Τηε ρεχογνιτιον οφ σοχιαλ ανδ χυλτυραλ
διϖερσιτψ βρουγητ λεγαλ πλυραλισµ το τηε λαω.
Τηισ νοτιον, τηατ ωασ τακεν ασ αν ινστρυµεντ
οφ χριτιχισµ οφ ποσιτιϖε λαω, ανδ τηερεφορε,
τρεατεδ ασ σοµετηινγ ρεσιδυαλ ορ περιπη−
εραλ ισ βρουγητ το τηε χεντερ οφ ρεφλεχτιονσ
αβουτ λαω. Ιτ ισ οβσερϖεδ τηατ τηισ προχεσσ
τακεσ πλαχε ινσιδε α ϕυριδιχαλ ορδερ, ωηιχη ισ
αλσο τρανσφορµινγ ιτσελφ, χρεατινγ ωηατ µιγητ
βε χαλλεδ α νεω ϕυριδιχαλ σενσιτιϖιτψ. Οτη−
ερ χονχεπτσ αρε ινχορπορατεδ το τηε λεγαλ πλυ−
ραλισµ, χοµποσινγ α λεξιχον οφ τερµσ, φιρεδ
ινδισχριµινατελψ βψ τηε ιντερπρετερσ οφ τηε
λαω. Ιν τηισ χηανγινγ ενϖιρονµεντ ιτ ισ ποσ−
σιβλε ασκ: δοεσ τηισ νεω ϕυριδιχαλ σενσιτιϖ−
ιτψ τενδ το χοντριβυτε το δεχισιονσ τηατ χαν βε
χονσιδερεδ φαιρερ, τακινγ ιντο αχχουντ τηε σο−
χιαλ ρεαλιτψ ωηιχη ισ τακεν ασ πλυραλ ανδ χοµ−
πλεξ, ωιτη ιτσ δεεπ εχονοµιχ χοντραδιχτιονσ?
Κεψωορδσ: Σοχιαλ γρουπσ. Λεγαλ πλυραλισµ.
ϑυριδιχαλ σενσιτιϖιτψ.
1 Αδϖογαδο. ∆ουτορ εµ ∆ιρειτο πελα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Παραν〈. Προφεσσορ δο
Προγραµα δε Π⌠σ−γραδυαο εµ ∆ιρειτο Αµβιενταλ δα Υνιϖερσιδαδε δο Εσταδο δο
Αµαζονασ (ΠΠΓ∆Α−ΥΕΑ); Χοορδεναδορ δο Νχλεο δε Πεσθυισα εµ ∆ιρειτο ε ∆ιϖερσιδαδε
(ΝΥΠΕ∆∆−ΥΝ∆Β); Βολσιστα προδυτιϖιδαδε 2 δο ΧΝΠθ. Ε−µαιλ: ϕσηιραισηι≅υολ.χοµ.βρ.
Ρεχεβιδο εµ: 15/11/2010.
Ρεϖισαδο εµ: 07/12/2010.
Απροϖαδο εµ: 14/02/2011.
∆οι:10.5007/2177−7055.2011ϖ32ν62π79
Νοϖασ Σενσιβιλιδαδεσ ςεληασ ∆εχισ⌡εσ: νοτασ σοβρε ασ ρεχεντεσ τρανσφορµα⌡εσ ϕυρδιχασ
80 Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011
Ιντροδυο
Ο σιναλ αµαρελο φοι αχεσο παρα οσ ποϖοσ ε ασ χοµυνιδαδεσ τραδι−
χιοναισ2 δο Βρασιλ θυανδο δο ϕυλγαµεντο πελο Συπρεµο Τριβυναλ Φεδε−
ραλ (ΣΤΦ) δα Αο Ποπυλαρ, θυε ιµπυγνα ο ατο δε δεµαρχαο χοντνυα
δα Τερρα Ινδγενα Ραποσα Σερρα δο Σολ, σιτυαδα νο Εσταδο δε Ροραιµα.
Ο ρεσυλταδο φιναλ δο ϕυλγαµεντο εξπρεσσα α δινµιχα ε ασ χοντραδι⌡εσ
εξιστεντεσ εµ τορνο δο διρειτο3 δεσσεσ γρυποσ σοχιαισ ε, δε χερτα φορµα, ο
χοντεδο δο θυε ποδε σερ δεσιγναδο χοµο υµα νοϖα σενσιβιλιδαδε ϕυρ−
διχα, θυε ϖεµ σε δεσενηανδο νασ λτιµασ δχαδασ νο Βρασιλ4. Ο προχεδι−
2 Ασ νο⌡εσ δε ποϖοσ ε χοµυνιδαδεσ τραδιχιοναισ σο υτιλιζαδασ εµ χονσοννχια
χοµ οσ χριτριοσ αδοταδοσ πελα Χονϖενο ν.169 δα ΟΙΤ, προµυλγαδα πελο ∆εχρετο ν.
5.051, δε 19 δε αβριλ δε 2004, ε πελο ∆εχρετο ν. 6.040, δε 7 δε φεϖερειρο δε 2007, θυε
Ινστιτυι α Πολτιχα Ναχιοναλ δε ∆εσενϖολϖιµεντο Συστεντ〈ϖελ δοσ Ποϖοσ ε Χοµυνιδαδεσ
Τραδιχιοναισ. ⊃ ιµπορταντε ρεσσαλταρ θυε οσ διϖερσοσ δισποσιτιϖοσ ιντερναχιοναισ ε
pcekqpcku"x‒o"wvknk¦cpfq"fkhgtgpvgu"vgtoqu"eqo"rtcvkecogpvg"qu"oguoqu" ukipkÝecfqu"
παρα δεσιγναρ ασ σιτυα⌡εσ θυε διζεµ ρεσπειτο αοσ γρυποσ σοχιαισ δε ιδεντιδαδε τνιχα νο
Βρασιλ (ΣΗΙΡΑΙΣΗΙ ΝΕΤΟ, 2007).
3" Godqtc"c"fgeku«q"Ýpcn"vgpjc"fgenctcfq"c"eqpuvkvwekqpcnkfcfg"fc"fgoctec›«q"eqpvpwc"
fc"Vgttc" Kpfigpc"Tcrquc"Ugttc" fq" Uqn" g." woc" xg¦." cÝtocfc"c" eqpuvkvwekqpcnkfcfg" fq"
προχεδιµεντο αδµινιστρατιϖο−δεµαρχατ⌠ριο, φοραµ ιµποστασ υµα σριε δε σαλϖαγυαρδασ
θυε αφεταραµ οσ διρειτοσ δε γρυποσ σοχιαισ εµ προχεσσο δε τερριτοριαλιζαο, α εξεµπλο,
δα σαλϖαγυαρδα θυε ϖεδα α αµπλιαο δα τερρα ινδγενα ϕ〈 δεµαρχαδα (ινχισο ρ δασ
σαλϖαγυαρδασ χοντιδασ νο Αχ⌠ρδο) Α ρεσπειτο δασ σαλϖαγυαρδασ, ο µινιστρο Χαρλοσ
C{tgu" Dtkvq." tgncvqt" fc"C›«q" Rqrwnct." cÝtoqw
διρετιϖασ× παρα νορτεαρ α εξεχυο δα δεχισο δο ΣΤΦ πελα Υνιο. [Α προποστα] µε
παρεχευ υµα τχνιχα ιντερεσσαντε, ινοϖαδορα, θυε, εµβορα ινυσυαλ δο ποντο δε ϖιστα
δα οπεραχιοναλιζαο δο θυε εσταµοσ αθυι α δεχιδιρ, ρεσυλτα αλταµεντε προϖειτοσα.
(ΝΟΤ⊆ΧΙΑΣ ΣΤΦ, 2008β, γριφο νοσσο).
4 Προχυραµοσ ρεσσαλταρ α ιµπορτνχια δα δισχυσσο, ποισ να µεσµα Χορτε η〈 υµ χονϕυντο
fg"ecuqu" rgpfgpvgu." swg"fgxgt«q" ugt" lwnicfqu"go"dtgxg" *gurgekÝecogpvg." tgncekqpcfqu"
cq"vgocCFKP"p0" 5045;." rtqoqxkfc"rgnq" FGO." eqpvtc"q" Fgetgvq" Hgfgtcn"60::914225."
swg" ÐTgiwncogpvc" q" rtqegfkogpvq" rctc" kfgpvkÝec›«q." tgeqpjgekogpvq." fgnkokvc›«q."
δεµαρχαο ε τιτυλαο δασ τερρασ οχυπαδασ πορ ρεµανεσχεντεσ δασ χοµυνιδαδεσ δοσ
θυιλοµβοσ δε θυε τρατα ο αρτιγο 68 δο Ατο δασ ∆ισποσι⌡εσ Χονστιτυχιοναισ Τρανσιτ⌠ριασ).
Ασ δεχισ⌡εσ δο Συπρεµο Τριβυναλ Φεδεραλ σερϖεµ χοµο ρεφερνχια παρα ουτρασ δεχισ⌡εσ
σοβρε ο µεσµο τεµα, υµ λεαδινγ χασε." eqoq" tguucnvqw" q" Okpkuvtq" Eguct" Rgnwuq"
*PQVëEKCU"UVH."422:c+0"Ocku"fq"swg"kuuq."pq"ecuq"fc"fgoctec›«q"fcu"vgttcu"kpfigpcu."
ασ δεχισ⌡εσ σερϖεµ παρα οριενταρ οσ προχεσσοσ εµ ανδαµεντο νο Ποδερ Εξεχυτιϖο ο θυε
ποδε ινϖιαβιλιζαρ οσ προχεσσοσ δε δεµαρχαο θυε σε ενχοντραµ εµ χυρσο νο πασ.
ϑοαθυιµ Σηιραισηι Νετο
Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011 81
µεντο δε ινχορποραο δε δισποσιτιϖοσ νορµατιϖοσ ε τεοριασ σεµπρε εστι−
ϖεραµ πρεσεντεσ νο διρειτο βρασιλειρο, αλι〈σ, εσσε εξπεδιεντε φοι ρεχορρεντε
παρα ατυαλιζαο δο νοσσο διρειτο5.
Α ιδεια δε σενσιβιλιδαδε ϕυρδιχα ελαβοραδα πορ Γεερτζ (1997) ε
δα θυαλ φαζεµοσ υσο, βεµ αϕυδα α χοµπρεενδερ χοµ αχυιδαδε εσσε προ−
χεσσο αο θυαλ εσταµοσ νοσ ρεφερινδο. Α σενσιβιλιδαδε εστ〈 ρελαχιοναδα
α υµ χονϕυντο δε ατιτυδεσ πρ〈τιχασ παρα ο γερενχιαµεντο δε δισπυτασ
(ΓΕΕΡΤΖ, 1997). Οσ ρεγυλαµεντοσ, ασ ρεγρασ δε ετιθυετα, ασ τραδι⌡εσ, ασ
τχνιχασ, α δουτρινα ε οσ αχαδεµιχισµοσ χοµπ⌡εµ οσ ελεµεντοσ ϕυρδιχοσ
παρα α τοµαδα δασ δεχισ⌡εσ, µασ ταµβµ σερϖεµ παρα εξπλιχιταρ υµα µα−
νειρα εσπεχφιχα δε χονστρυιρ α ρεαλιδαδε σοχιαλ, θυε ϖεµ σε απρεσεντανδο
δε φορµα µλτιπλα ε χοµπλεξα. Α µυλτιπλιχιδαδε ε χοµπλεξιδαδε σοχιαλ
ϖµ χοντριβυινδο χοµ α χονστρυο δε υµα νοϖα σενσιβιλιδαδε ϕυρδι−
χα. Εµ ϖερδαδε, ασ σενσιβιλιδαδεσ νο σ⌠ εξπρεσσαµ ασ ϖαριεδαδεσ δε
διρειτο, µασ ταµβµ ο ποδερ θυε εξερχεµ σοβρε οσ προχεσσοσ δα ϖιδα σο−
χιαλ. Τρατα−σε, βασιχαµεντε, νο δο αχοντεχευ, ε σιµ δο θυε αχοντεχε αοσ
οληοσ δο διρειτο (ΓΕΕΡΤΖ, 1997, π. 259).
Νεσσε σεντιδο, εστε αρτιγο οβϕετιϖα ρεφλετιρ α ρεσπειτο δο ρεχονηε−
χιµεντο ϕυρδιχο δοσ γρυποσ σοχιαισ πορταδορεσ δε ιδεντιδαδε τνιχα εν−
θυαντο συϕειτοσ δε διρειτο ◊ λυζ δε υµα νοϖα σενσιβιλιδαδε ϕυρδιχα.
Ελα περµεαδα πορ υµ χονϕυντο δε ελεµεντοσ ϕυρδιχοσ, χονφορµε αχιµα
ανυνχιαδο, µασ, νο χασο, ιµπορτα δεσταχαρ α ινφλυνχια δε δουτριναδορεσ
εστρανγειροσ νο διρειτο βρασιλειρο, σοβρετυδο δοσ δουτριναδορεσ αµεριχανοσ
διφερεντεµεντε δε περοδο ρεχεντε, θυανδο ο νοσσο διρειτο ερα φορτεµεντε
ινφλυενχιαδο πελο διρειτο ευροπευ. Εσσασ τρανσφορµα⌡εσ εστο εϖιδεντεσ
νοσ µαισ ϖαριαδοσ τεξτοσ ϕυρδιχοσ, χοµο α νφασε ατριβυδα αοσ πρινχπιοσ
δα λιβερδαδε ε δα ιγυαλδαδε εµ δετριµεντο αο δα διγνιδαδε δα πεσσοα ηυ−
µανα. Οβσερϖα−σε θυε α υτιλιζαο µανυαλστιχα, µεραµεντε οπεραχιοναλ,
5" Pq"ecuq." iquvctcoqu" fg" ejcoct" cvgp›«q" rctc" cu" tgÞgzgu" go" vqtpq" fc" cfq›«q" fq"
Χ⌠διγο Χιϖιλ Βρασιλειρο δε 1916. Ορλανδο Γοµεσ εµ Ραζεσ Ηιστ⌠ριχασ ε Σοχιολ⌠γιχασ
δο Χ⌠διγο Χιϖιλ Βρασιλειρο νοσ ρελατα χοµο ασ ιδειασ φοραµ ιντροδυζιδασ αο Χ⌠διγο ε
ug" cfgswctco" " tgcnkfcfg." eqo" c" Ýpcnkfcfg" fg" cvgpfgt" qu" kpvgtguugu" fg" fgvgtokpcfqu"
itwrqu"pcswgng" rgtqfq"*IQOGU." 3;7:+0"C"kpuvkvwk›«q" fc" Ýiwtc"fq" ÐejghgÑ" fg"hconkc"
εξεµπλαρ α εσσε ρεσπειτο ε ρεπρεσεντα ασ ρελα⌡εσ δε ποδερ εµ τορνο δο σενηορ δα χασα
itcpfg."swg"ug"guvgpfg"uqdtg"c"gurquc"g"qu"Ýnjqu0
Νοϖασ Σενσιβιλιδαδεσ ςεληασ ∆εχισ⌡εσ: νοτασ σοβρε ασ ρεχεντεσ τρανσφορµα⌡εσ ϕυρδιχασ
82 Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011
απλιχατιϖα, δοσ αυτορεσ νοσ χυρσοσ δε διρειτο6, σεµ θυαλθυερ τιπο δε αν〈λισε
σοβρε ο χοντεξτο δε απλιχαο δο διρειτο7 τενδε α περµιτιρ ιντερπρετα⌡εσ
µαισ ρεστριτιϖασ δε διρειτοσ χονθυισταδοσ πορ εσσεσ γρυποσ σοχιαισ, σοβρε−
vwfq"q" fg"fk¦gt" q"fktgkvq0" Ocku"rtgekucogpvg."q" fktgkvq"c" hcnc"swg"xgo"ug"
ινστιτυινδο νο προχεσσο δε οργανιζαο ε µοβιλιζαο πολτιχα. Οσ τερµοσ
ε ασ νο⌡εσ ισολαδοσ, θυε σο απανηαδοσ δασ τεοριασ, σο αδαπταδοσ αοσ
δισχυρσοσ ϕυρδιχοσ, φυνχιονανδο χοµο ϖερδαδεσ αβσολυτασ, θυε σερϖεµ
παρα οργανιζαρ α ϖιδα σοχιαλ δοσ ινδιϖδυοσ ε δοσ γρυποσ σοχιαισ.
Ασ α⌡εσ εξιτοσασ εµ τορνο δασ χονθυιστασ δε διρειτοσ πορ παρτε δοσ
γρυποσ σοχιαισ, θυε ατ εντο σε ενχοντραϖαµ ινϖισϖεισ, ταµβµ, τµ
χοντριβυδο παρα υµα απατια εµ τορνο δασ ρεφλεξ⌡εσ ϕυρδιχασ. Αφιναλ,
βασταντε εξτενσα α λιστα δε α⌡εσ ε δε προποσι⌡εσ θυε σε χονχρετιζαραµ
να γαραντια δε διρειτοσ ε εµ διρειτοσ α εσσεσ γρυποσ σοχιαισ8. Νο χοντεξτο
6" Hkecoqu"kpswkgvqu"swcpfq"wo"rtqhguuqt"fg"wo"ewtuq" fg"itcfwc›«q"fg"fktgkvq"cÝtoqw"
θυε σοµεντε εστυδαϖα χοµ οσ σευσ αλυνοσ οσ ελεµεντοσ ϕυρδιχοσ, τχνιχοσ, δα οβρα
δε ∆ωορκιν, χοµο σε φοσσε ποσσϖελ δεσχοντεξτυαλιζαρ ο χοντεξτο εµ θυε α οβρα φοι
φορµυλαδα. Ο εσθυεχιµεντο δε θυε διρειτο εµ ∆ωορκιν εστ〈 προφυνδαµεντε λιγαδο αο
eqpvgzvq"pqtvg"cogtkecpq"vqtpc/ug"wo" rtqdngoc"rctc"cu"pquucu" tgÞgzgu."pc"ogfkfc"go"
θυε εσσε διρειτο σε ενχοντρα δισταντε δα νοσσα ρεαλιδαδε σοχιαλ. Ο ενσινο δα µερα τχνιχα
ϕυρδιχα, χοµο σε εσσα φοσσε δεστιτυδα δε χοντεδο, αφαστα θυαλθυερ ποσσιβιλιδαδε δε
tgÞgz«q"g"tghqt›c"qu"guswgocu"fg"rtqfw›«q"g"tgrtqfw›«q"fq"fktgkvq0"Go"ÐCrqpvcogpvqu"
σοβρε α Πεσθυισα εµ ∆ιρειτο νο Βρασιλ, Νοβρε ρελατα ασ διφερεντεσ πολτιχασ αδοταδασ
πελα Αλεµανηα ε Φρανα εµ ρελαο αο χρεσχεντε δοµνιο δο διρειτο αµεριχανο ε δοσ
εσχριτ⌠ριοσ δε αδϖοχαχια αµεριχανοσ να Ευροπα (ΝΟΒΡΕ, 2004).
7 Βουρδιευ ε Ωαχθυαντ χηαµαµ α ατενο παρα ο υσο δε τεοριασ ε νο⌡εσ, σεµ α δεϖιδα
πρεοχυπαο χοµ ασ χονδι⌡εσ ηιστ⌠ριχασ δε συα προδυο ε διφυσο. Παρα εσσεσ αυτορεσ,
α νευτραλιζαο ε ο χορρεσπονδεντε εσθυεχιµεντο δε συασ χονδι⌡εσ ηιστ⌠ριχασ προδυζ
υµα απαρεντε υνιϖερσαλιζαο αµπλιαδα πελο τραβαληο δε τεοριζαο (ΒΟΥΡ∆ΙΕΥ;
ΩΑΧΘΥΑΝΤ, 2005). Α προπ⌠σιτο δεσσα πρεοχυπαο εµ ινχορποραρ εσσεσ εσθυεµασ
δε πενσαµεντο ϕυρδιχο δοµιναντε, ϖαλε α πενα ϖερ ασ χρτιχασ δοσ αυτορεσ εµ ρελαο
αο δογµατισµο δε Ραωλσ σοβρε α πριοριδαδε δασ λιβερδαδεσ β〈σιχασ. Παρα ελεσ, τρατα−σε
δε ατριβυιρ ◊ σοχιεδαδε, υµ ιδεαλ λατεντε, θυε νο πασσα δε σευ πρ⌠πριο ιδεαλ ο δε υµ
αχαδµιχο εσταδυδινενσε λιγαδο α υµα ϖισο εσταδυδινενσε δε δεµοχραχια (ΒΟΥΡ∆ΙΕΥ;
YCESWCPV."4227."r0"435+0"Guug"rqukekqpcogpvq" Ýec"gxkfgpvg"pq"nkxtq"ÐQ"Fktgkvq"fqu"
Ποϖοσ. Θυανδο Ραωλσ προϕετα υµα σοχιεδαδε µυνδιαλ δοσ ποϖοσ α παρτιρ δοσ ιδεαισ
λιβεραισ δεµοχρ〈τιχοσ δα σοχιεδαδε αµεριχανα (ΡΑΩΛΣ, 2001).
8 Νο ποντο δε ϖιστα δα ϕυριδιχιζαο δασ πρ〈τιχασ σοχιαισ, ποδεµοσ ενυµεραρ υµα σριε
δε δισποσιτιϖοσ θυε ϕ〈 σε ενχοντραµ εµ ϖιγορ, δεντρε οσ θυαισ: ασ λεισ δο βαβαυ λιϖρε
pqu"guvcfqu" fq"Octcpj«q."Vqecpvkpu"g" Rctƒ="c" ngk"fq" nkewtk"pq" guvcfq"fc" Dcjkc="c" ngk"fg"
ϑοαθυιµ Σηιραισηι Νετο
Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011 83
σοχιαλ δε ρεχονηεχιµεντο ϕυρδιχο δοσ ποϖοσ ε χοµυνιδαδε νο Βρασιλ ε δα
ρελαο δεσσε προχεσσο χοµ ο διρειτο θυε σε µοϖιµενταµ ασ ρεφλεξ⌡εσ.
1 Μοϖιµεντανδο ο ∆ιρειτο: δε υµα ποσιο περιφριχα παρα υµα
χεντραλ να ορδεµ σοχιαλ
Η〈 πουχο τεµπο ατρ〈σ, αινδα νο φιναλ δα δχαδα δε 1980, ασ ρεφλε−
ξ⌡εσ ϕυρδιχασ µαισ αχυραδασ σε περφιλαϖαµ εµ τορνο δε υµα χρτιχα ρεφλε−
ξιϖα αο διρειτο ποσιτιϖαδο9. Ο διρειτο ερα χοµπρεενδιδο χοµο υµα τχνι−
χα θυε οργανιζαϖα χοερχιτιϖαµεντε ο χοντρολε δα σοχιεδαδε δεστιναδο α
πρεσερϖαρ οσ ιντερεσσεσ δε υµα µινορια δετεντορα δο χαπιταλ. Εµ ρεγρα, οσ
εσφοροσ τε⌠ριχοσ σε οχυπαϖαµ εµ δενυνχιαρ εσσε προχεσσο θυε σε ενχον−
τραϖα ενχοβερτο πελο µυνδο δασ φορµασ ϕυρδιχασ; εµ χονφροντο χοµ α
τεντατιϖα δε Κελσεν χριαρ υµα τεορια πυρα δο διρειτο10.
Νεσσε χοντεξτο, α απρεσενταο δο διρειτο χοµο τχνιχα ε ο εµπε−
νηο εµ ισολ〈−λο δο σευ χοντεξτο σοχιαλ ε εχονµιχο φοραµ προχεδιµεν−
τοσ χονσιστεντεσ αδοταδοσ θυε γαραντιραµ α προδυο, α ρεπροδυο ε α
χιρχυλαο δο διρειτο ταλ χοµο προποστο, διφιχυλτανδο α χοµπρεενσο δο
πρ⌠πριο διρειτο11. Α τεορια χρτιχα δο διρειτο σε οπσ α εσσε εσθυεµα δε πεν−
σαµεντο, ρεαλιζανδο δοισ µοϖιµεντοσ. Αο µεσµο τεµπο εµ θυε προχυ−
eqqÝekcnk¦c›«q" fcu" npiwcu" dcpkyc." vwecpq" g" pjggpicjvw" pq" guvcfq"fq" Coc¦qpcu=" g" c"
λει θυε ρεχονηεχε α εξιστνχια σοχιαλ δασ χοµυνιδαδεσ δε φαξιναισ νο εσταδο δο Παραν〈.
Εµ ανδαµεντο, α προποσιο δε λει θυε ρεχονηεχε α εξιστνχια σοχιαλ δασ χαταδορασ δε
µανγαβα νο εσταδο δε Σεργιπε.
9 Α λιτερατυρα α εσσε ρεσπειτο βασταντε εξτενσα. Εντρε ελεσ: Εδελµαν (1976) ε Χορρεασ
(1995).
10 Α προπ⌠σιτο δασ χρτιχασ σοβρε α φορµυλαο δα τεορια ϕυρδιχα δε Κελσεν, χονφεριρ ο
τραβαληο δε Χορρεασ (2003), νο θυαλ ποσσϖελ τερ αχεσσο α µαισ υµα λειτυρα ποσσϖελ δε
Κελσεν. Παρα Χορρεασ (2003), σο οσ ιντρπρετεσ δε Κελσεν ε νο ελε θυε σε αποιαµ εµ
διφυνδιρ υµα χινχια ϕυρδιχα α µαργεµ δα πολτιχα, να µεδιδα εµ θυε οχυλταµ ο φυνδο
rqnvkeq"fc"ÝnquqÝc"lwtfkec"fg"Mgnugp0
11" Vqocpfq"q"eqpegkvq"fg" Ðqduvƒewnq"grkuvgoqn„ikeqÑ"gortguvcfq" fg"Dcejgnct."Okcknng"
τραβαληα χοµ α ιδεια δε οβστ〈χυλο επιστεµολ⌠γιχο ◊ χονστιτυιο δε υµα χινχια δο διρειτο.
Ugiwpfq"q"cwvqt"fi"rquuxgn"kfgpvkÝect"qu"ugiwkpvgu"ÐqduvƒewnquÑc"Ðhcnuc"vtcpurct‒pekc"fq"
διρειτο; ο ιδεαλισµο προφυνδο δασ εξπλιχα⌡εσ ϕυρδιχασ; ε α ινδεπενδνχια δα χινχια
lwtfkecÑ"*OKCKNNG."3;99."r0"55/8:+0
Νοϖασ Σενσιβιλιδαδεσ ςεληασ ∆εχισ⌡εσ: νοτασ σοβρε ασ ρεχεντεσ τρανσφορµα⌡εσ ϕυρδιχασ
84 Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011
ρου δεσχορτιναρ οσ ελεµεντοσ θυε εσταϖαµ ενχοβερτοσ, εσθυαδρινηανδο
ο διρειτο νο σεντιδο δε δεσϖενδαρ οσ µιτοσ, οσ δογµασ ε ασ χρενασ;
αχρεδιτου θυε εσσε διρειτο πυδεσσε σερ υτιλιζαδο να εµανχιπαο δοσ ινδι−
xfwqu"*OKCKNNG." 3;99+0" Q"eqpjgekogpvq" fq" hwpekqpcogpvq" fq"fktgkvq"
περµιτιρια ασ τρανσφορµα⌡εσ σοχιαισ ε εχονµιχασ αχαλενταδασ πελα µαιο−
ρια δοσ ινδιϖδυοσ ε δοσ γρυποσ σοχιαισ. Πορ ουτρο λαδο, οσ µαισ χτιχοσ
φοχαλιζαϖαµ ο διρειτο χοµο ϖερδαδειρο οβστ〈χυλο α τρανσφορµαο σο−
ekcnÑ"*OQPTGCN."3;::+0"
Ασ χρτιχασ µαισ ρεχεντεσ οβϕετιϖαµ αφασταρ−σε δεσσασ δισχυσσ⌡εσ
θυε δοµιναραµ ο δεβατε χιεντφιχο δο διρειτο, ταισ χοµο α δο φορµαλισµο,
θυε δετµ α φορµα εµ δετριµεντο αο µυνδο σοχιαλ, ε α δο ινστρυµενταλισ−
µο, θυε περχεβε ο διρειτο χοµο ινστρυµεντο δοσ προχεσσοσ δε δοµιναο
(ΒΟΥΡ∆ΙΕΥ, 1989). Παρα ροµπερ χοµ εσσεσ εσθυεµασ τε⌠ριχοσ δε πεν−
σαµεντο ϕυρδιχο δοµιναντε, Βουρδιευ (1989) αφιρµα θυε πρεχισο λεϖαρ
εµ χονσιδεραο α εξιστνχια δε υµ χαµπο ϕυρδιχο, ονδε σε προδυζ ε σε
εξερχε α αυτοριδαδε ϕυρδιχα, φορµα δε ϖιολνχια σιµβ⌠λιχα. Ασ πρ〈τιχασ ε
οσ δισχυρσοσ ϕυρδιχοσ, νο χασο, σο προδυτοσ δεσσε χαµπο, ονδε οσ ιντρ−
πρετεσ λυταµ πελο διρειτο δε διζερ ο διρειτο, σενδο ο θυε εστ〈 εµ ϕογο α
λυτα πελο µονοπ⌠λιο δα προδυο δα ϖισο δο µυνδο σοχιαλ12.
Α δεσπειτο δε ο µυνδο σοχιαλ σερ ρεχονηεχιδο χοµο φραγµενταδο,
εξπλιχιτανδο ασ ενορµεσ διφερενασ σοχιαισ, χυλτυραισ ε εχονµιχασ εξισ−
τεντεσ εντρε οσ ινδιϖδυοσ ε γρυποσ σοχιαισ, χοντινυα α σερ τραταδο πελο
διρειτο δε φορµα υνιϖερσαλ13. Ο υνιϖερσαλισµο δα πρ〈τιχα ϕυρδιχα, εµ
διϖερσοσ µοµεντοσ, φοι δενυνχιαδο πελα τεορια χρτιχα δο διρειτο, χοµο
ϖερδαδειρο οβστ〈χυλο παρα α χοµπρεενσο δο πρ⌠πριο διρειτο, ποισ ιγνορα α
ρεαλιδαδε σοχιαλ.
12" Nqpig"fg"swcnswgt"pgwvtcnkfcfg"ekgpvÝec."qu"ocpwcku"fg"fktgkvq"x‒o"ukuvgocvkecogpvg"
προδυζινδο ε διφυνδινδο υµα χοµπρεενσο δο διρειτο ε δο µυνδο σοχιαλ. Σοβρε α
χονστρυο δα νοο δε προπριεδαδε πριϖαδα νοσ µανυαισ δε διρειτο, ϖερ Σηιραισηι Νετο
(2008).
13 Α εξπανσο χυλτυραλ δο διρειτο ευροπευ ε, µαισ ρεχεντεµεντε, δο διρειτο αµεριχανο
νο Βρασιλ, σεµπρε σε δευ πελα χαπαχιδαδε δε υνιϖερσαλιζαρ οσ παρτιχυλαρισµοσ πορ µειο
fg"rgtiwpvcu" rtgvgpucogpvg" Ýnqu„Ýecu" swg" gtco" fgdcvkfcu" eqoq" wpkxgtucku0" Q" fgdcvg"
Ýnqu„Ýeq"gpvtg" ÐnkdgtckuÑ" g"ÐeqowpkvƒtkquÑ" fi" wvknk¦cfq" eqoq"knwuvtcvkxq" fguug" rtqeguuq"
(ΒΟΥΡ∆ΙΕΥ; ΩΑΧΘΥΑΝΤ, 2005).
ϑοαθυιµ Σηιραισηι Νετο
Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011 85
Νοσ διασ δε ηοϕε, περχεβε−σε υµ µοϖιµεντο ιντενσο νο ιντεριορ δο
χαµπο ϕυρδιχο, θυε σε αφαστα δασ δισχυσσ⌡εσ δο διρειτο χοµο υµα τχ−
νιχα δε δοµιναο14. Ασ ρεφλεξ⌡εσ, αµβιενταδασ νο θυε τεµ σιδο δεσιγ−
ναδο χοµο φιλοσοφια δο διρειτο (ΒΟΥΡΕΤΖ, 1991), ϖεµ σε οριεντανδο α
παρτιρ δα λυτα χοντρα ο ποσιτιϖισµο ϕυρδιχο, θυε σεγυνδο οσ αργυµεντοσ
υτιλιζαδοσ τιδο χοµο δεσπροϖιδο δε θυαλθυερ φυνδαµεντο τιχο µοραλ, ε
νεστε χοντεξτο σο ελειτοσ δοισ τεµασ χεντραισ: Α Χονστιτυιο (χοµ σευ
σιστεµα δε διρειτοσ) ε α Ιντερπρεταο δα Χονστιτυχιοναλ (ΧΙΤΤΑ∆ΙΝΟ,
2004, π. 143). Α φορα τιχο−µοραλ δασ δισχυσσ⌡εσ ε α δεστιτυιο δε τοδο
ο δεβατε πολτιχο εµ ρελαο αο διρειτο σο ελεµεντοσ χηαϖεσ παρα α χοµ−
πρεενσο δο παπελ θυε σε ατριβυι α ελε, χονφορµανδο ο θυε τεµ σιδο δενο−
µινανδο πελοσ ιντρπρετεσ δε ρετορνο αο διρειτο15.
Ο διρειτο ρετορνα ενϖολϖιδο εµ υµ δεβατε φιλοσ⌠φιχο τιχο µοραλ.
Α λειτυρα µοραλ δοσ δισποσιτιϖοσ ϕυρδιχοσ16 λεϖα α υµα χοµπλετα δεσ−
πολιτιζαο δε τοδασ ασ ρειϖινδιχα⌡εσ σοχιαισ. Ασ λυτασ σοχιαισ ε ασ ρει−
ϖινδιχα⌡εσ δοσ γρυποσ σοχιαισ, θυε σ⌠ ρεχεντεµεντε φοραµ ινχλυδοσ να
ορδεµ ϕυρδιχα χοµο συϕειτοσ δε διρειτο, περδεµ τοδα ε θυαλθυερ ρεφερν−
χια αοσ προχεσσοσ ϕυρδιχοσ δε δοµιναο θυε φιζεραµ χοµ θυε εσσεσ γρυ−
ποσ σε εσχονδεσσεµ, τορνανδο−οσ προποσιταλµεντε ινϖισϖεισ, παρα υµ
τραταµεντο ϕυρδιχο χονσιδεραδο αδεθυαδο νο χοντεξτο δε υµα σοχιεδαδε
πλυραλ ε χοµπλεξα. Εντρε ν⌠σ, α θυεστο σε τορνου µαισ γραϖε, χοµο βεµ
σαλιεντου Ολιϖειρα (2002), ποισ οσ διρειτοσ θυε εραµ γαραντιδοσ πελο εστα−
δο δο βεµ εσταρ σοχιαλ ρυιυ αντεσ µεσµο δε σερεµ εφετιϖαδοσ. Εµβορα α
νοο δε χιδαδανια νο ποσσα σερ µενσυραδα πελοσ γανηοσ σοχιαισ, βεµ
14" Godqtc"vcku"tgÞgzgu"xgpjco"ug"tguvtkpikpfq"c"etewnqu"ecfc"xg¦"ogpqtgu."fi"korqtvcpvg"
ρεγιστραρ ο χονσιστεντε τραβαληο δε Κασηιυρα ϑνιορ (2009) σοβρε α χρτιχα δα ιγυαλδαδε
ϕυρδιχα παρτιρ δε υµα λειτυρα µαρξιστα, θυε ρεχεντεµεντε φοι δεφενδιδο να Φαχυλδαδε δε
∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε δε Σο Παυλο.
15 Παρα Χιτταδινο (2004, π. 141), ο µοϖιµεντο δε ρετορνο αο διρειτο εσταρια ϖινχυλαδο
◊ δερροχαδα δα υτοπια ιγυαλιταριστα ε δο ρεχονηεχιµεντο δο πλυραλισµο νασ σοχιεδαδεσ
δεµοχρ〈τιχασ.
16 Εµ διϖερσοσ τραβαληοσ, ∆ωορκιν (2006) προπ⌡ε υµ µτοδο παρτιχυλαρ δε λερ ε εξεχυταρ
υµα Χονστιτυιο πολτιχα, µτοδο θυε ελε χηαµα δε λειτυρα µοραλ. Α λειτυρα µοραλ δα
Χονστιτυιο προπ⌡ε θυε οσ οπεραδορεσ δο διρειτο ιντερπρετεµ οσ δισποσιτιϖοσ αβστρατοσ δα
Χονστιτυιο χονσιδερανδο οσ πρινχπιοσ µοραισ δε ϕυστια εµβυτιδοσ νεσσεσ δισποσιτιϖοσ.
Πελο ϖιστο, ∆ωορκιν προχυρα χονστρυιρ υµα ραχιοναλιδαδε α συα προποστα δε ιντερπρεταο
δο τεξτο χονστιτυχιοναλ.
Νοϖασ Σενσιβιλιδαδεσ ςεληασ ∆εχισ⌡εσ: νοτασ σοβρε ασ ρεχεντεσ τρανσφορµα⌡εσ ϕυρδιχασ
86 Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011
εσταρ ε θυαλιδαδε δε ϖιδα, α συα ιµπορτνχια εστ〈 ρελαχιοναδα ◊ χονθυιστα
δεσσεσ διρειτοσ.
Παρα εσσα ιδεια δε ρετορνο δο διρειτο, ο διρειτο εσταρια εµ µοϖι−
µεντο ε σε δεσλοχανδο παρα ασσυµιρ υµα ποσιο χεντραλ να σοχιεδαδε.
Σεγυνδο Ηαβερµασ (2008), ο διρειτο χοµπρεενδιδο χοµο χατεγορια
χεντραλ παρα α µεδιαο δε τοδοσ οσ προβλεµασ ϖιϖιδοσ πελα σοχιεδαδε,
σοβρετυδο παρα γαραντιρ ο θυε τεµ σιδο δεσιγναδο δε ιντεγριδαδε σοχιαλ.
∆ωορκιν εµ Ο Ιµπριο δο ∆ιρειτο, τραβαληα χοµ α ιδεια δο διρειτο
χοµο ιντεγριδαδε. Α ιντεγριδαδε χοµο ϖιρτυδε αο προµοϖερ α υνιο µο−
ραλ ε πολτιχα δοσ χιδαδοσ (∆ΩΟΡΚΙΝ, 2007). Α εσσα ιδεια δε ιντεγρι−
δαδε, ποδεµοσ λισταρ ουτρασ θυε ταµβµ οβϕετιϖαµ ατριβυιρ αο διρειτο υµ
παπελ χεντραλ, δε δεσταθυε, να σοχιεδαδε, χοµο ο χασο δο σεντιµεντο
χονστιτυχιοναλ (ΛΥΧΑΣ ςΕΡ∆∧, 2004) ε νεοχονστιτυχιοναλισµο. Παρα
οσ αυτορεσ, α νορµατιϖιδαδε ϕυρδιχα, µαισ εσπεχιφιχαµεντε, α νορµατιϖα
χονστιτυχιοναλ, εσταρια πενετρανδο δε φορµα προφυνδα να σοχιεδαδε ε εσσε
σεντιµεντο δε ρεχονηεχιµεντο δα ορδεµ χονστιτυχιοναλ ρεπρεσενταρια υµ
πασσο ιµπορταντε παρα υµα µαιορ εφετιϖιδαδε δασ νορµασ. Ταισ φορµυ−
λα⌡εσ, διρειτο χοµο ιντεγριδαδε, σεντιµεντο χονστιτυχιοναλ ε νεο−
χονστιτυχιοναλισµο εστο εµ παρεληα χοµ α ιδεια δο διρειτο χοµο χατεγο−
ρια χεντραλ δα σοχιεδαδε.
Νεστε χοντεξτο δε προπαγαδα ρετιραδα ου µεσµο δα αυσνχια δο
Εσταδο, ο δεσλοχαµεντο δο διρειτο παρα υµα ποσιο χεντραλ φεστεϕαδο
χοµο υµα γρανδε χονθυιστα δα σοχιεδαδε χοντεµπορνεα, ποισ σερια ελε,
ο διρειτο, ο ινστρυµεντο χαπαζ δε γαραντιρ, δε φορµα αδεθυαδα, οσ διρειτοσ
φυνδαµενταισ, θυε σε ενχοντραµ ινσχριτοσ να Χονστιτυιο Φεδεραλ. Οσ εσ−
φοροσ τε⌠ριχοσ σε χονχεντραµ νο σεντιδο δε δεµονστραρ ασ ϖιρτυδεσ δο δι−
ρειτο ε δε σευσ ιντρπρετεσ, θυε εσταριαµ χοµπροµετιδοσ χοµ υµα ορδεµ
ϕυστα.
Νο βοϕο δεσσε προχεσσο, ασ τχνιχασ δε ιντερπρεταο ϕυρδιχα, ινϖεν−
ταδασ ε χριαδασ, παρα ρεσολυο δασ δισπυτασ θυε σε τορναραµ µαισ ϖαριαδασ
ε χοµπλεξασ διαντε δα σοχιεδαδε θυε σε διϖερσιφιχα, οβϕετιϖαµ α αδεθυα−
ο δο διρειτο α εσσασ νοϖασ σιτυα⌡εσ, να µεδιδα εµ θυε ο διρειτο σερια
υµα εσπχιε δε γαραντιδορ δα ιντεγραο σοχιαλ. Παρα θυε εσσε εσθυεµα
δε πενσαµεντο ποσσα σερ εφετιϖαδο νεχεσσ〈ριο αφασταρ−σε δε θυαισθυερ
ποσσιβιλιδαδεσ δε χονφλιτο, σοβ πενα δε διστενδερ οσ ινδιϖδυοσ ε γρυποσ
ϑοαθυιµ Σηιραισηι Νετο
Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011 87
σοχιαισ θυε σε ενχοντραµ αµβιενταδοσ εµ υµ µεσµο µυνδο σοχιαλ ε,
παρα ισσο, διϖερσασ νο⌡εσ σο τοµαδασ πρεφερενχιαλµεντε χοµ ο πρετεξτο
δε χιµενταρ νο σοµεντε ο παπελ χεντραλ θυε σε ατριβυ αο διρειτο, µασ
ταµβµ α χονστρυο δε υµα νοϖα σενσιβιλιδαδε ϕυρδιχα µαισ αδε−
θυαδα α εσσα νοϖα ορδεµ σοχιαλ.
2 Χριανδο α Νοϖα Σενσιβιλιδαδε ϑυρδιχα: ο πλυραλισµο ϕυ−
ρδιχο, α φρατερνιδαδε ε α χοµυνιδαδε χοµο νο⌡εσ φυνδαµεν−
ταισ δο προχεσσο
Ο ρεχονηεχιµεντο δε θυε α σοχιεδαδε βρασιλειρα πλυραλ17 τρουξε α
νοο δε πλυραλισµο ϕυρδιχο παρα ασ πρεοχυπα⌡εσ. Ισσο φεζ χοµ θυε οσ
ιντρπρετεσ πασσασσεµ α σε οχυπαρ χοµ α χονστρυο δε νοϖοσ προχεσσοσ
δε ιντερπρεταο παρα α απλιχαο ε εφετιϖαο δο διρειτο. Σεγυνδο Σιλϖα
(2007, π. 143, γριφο νοσσο) Ο πλυραλισµο υµα ρεαλιδαδε, ποισ α σοχιε−
δαδε σε χοµπ⌡ε δε υµα πλυραλιδαδε δε χατεγοριασ σοχιαισ, δε χλασσεσ, δε
itwrqu"uqekcku." geqp»okequ." ewnvwtcku" g" kfgqn„ikequ0Ñ0" Ocku" fq"swg" kuuq."
Σιλϖα (2007, π. 143, γριφο νοσσο) νοσ πρεϖινε δε θυε Οπταρ πορ υµα σο−
χιεδαδε πλυραλιστα σιγνιφιχα αχοληερ υµα σοχιεδαδε χονφλιτιϖα, δε ιντε−
ρεσσεσ χοντραδιτ⌠ριοσ ε ανταγνιχοσ..
Α νοο δε πλυραλισµο εστ〈 ρελαχιοναδα αοσ ιδεαισ δε υµα σοχιεδα−
δε δεµοχρ〈τιχα. Ο ρεχονηεχιµεντο δα διϖερσιδαδε σοχιαλ ◊σ ρεφλεξ⌡εσ ο
ρεσυλταδο δε υµ ιντενσο προχεσσο δε µοβιλιζαο σοχιαλ πορ διρειτοσ εµ
τοδο µυνδο, ο θυε αχαβου ρεσυλτανδο να εδιο δε υµ χονϕυντο δε δισπο−
σιτιϖοσ νο µβιτο ιντερναχιοναλ ε ναχιοναλ. Ασ πολµιχασ γεραδασ εµ τορ−
νο δο προχεσσο φιζεραµ χοµ θυε α Οργανιζαο Ιντερναχιοναλ δο Τραβαληο
(ΟΙΤ) ρεϖογασσε α Χονϖενο ν. 107, δε χαρ〈τερ ασσιµιλαχιονιστα, παρα α
Χονϖενο ν. 169, θυε αλµ δε ρεχονηεχερ α εξιστνχια σοχιαλ δοσ γρυποσ
17" Gurgekcnogpvg."pq" ecuq" fq" Octcpj«q." fi" rquuxgn" k fgpvkÝect" qu" rqxqu"kpf igpcu."qu"
θυιλοµβολασ, ασ χηαµαδασ θυεβραδειρασ δε χοχο βαβαυ, οσ πεσχαδορεσ αρτεσαναισ ε οσ
ekicpqu"ÐEcnqpuÑ." swg"guv«q" go"rtqeguuq" fg"ugfgpvctk¦c›«q." go"Rktcrgocu." Octcpj«q0"
Ο ρεχονηεχιµεντο δεσσεσ γρυποσ σοχιαισ πελο διρειτο ϖεµ προϖοχανδο υµα σριε δε
τρανσφορµα⌡εσ νο χοτιδιανο. Νο χασο δοσ χιγανοσ, ιντερεσσαντε οβσερϖαρ θυε ελεσ σαραµ
δασ π〈γινασ πολιχιαισ παρα ασ παρτεσ µαισ χεντραισ δοσ ϕορναισ (ϑΟΡΝΑΛ ΠΕΘΥΕΝΟ, 2010,
π. 4).
Νοϖασ Σενσιβιλιδαδεσ ςεληασ ∆εχισ⌡εσ: νοτασ σοβρε ασ ρεχεντεσ τρανσφορµα⌡εσ ϕυρδιχασ
88 Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011
ε σευσ διρειτοσ, αδοτου χοµο χριτριο δε ιδεντιφιχαο α χονσχινχια δε σι
*VQOGK="UGYRUVQP."3;;;+."kuvq"fi."c"cwvqcvtkdwk›«q0"
Ασ ∆εχλαρα⌡εσ ε ασ Χονϖεν⌡εσ Ιντερναχιοναισ αλιαδασ αο προχεσσο
δε οργανιζαο ε µοβιλιζαο δοσ γρυποσ σοχιαισ ρεσυλταραµ εµ προφυνδασ
τρανσφορµα⌡εσ να ορδεµ ϕυρδιχα βρασιλειρα, βεµ χοµο δε διϖερσοσ Πασεσ
δα Αµριχα Λατινα. ς〈ριοσ αυτορεσ δεσχρεϖεµ εσσε προχεσσο α παρτιρ δα
νοο δε χιχλοσ, θυανδο οσ ορδεναµεντοσ ινχορποραµ οσ δισποσιτιϖοσ παρα
ο ρεχονηεχιµεντο δοσ διρειτοσ δοσ ποϖοσ ε δασ χοµυνιδαδεσ τραδιχιοναισ.
Νο Βρασιλ, ο προχεσσο γανηου φορα χοµ α Χονστιτυιο Φεδεραλ δε 1988,
θυε ρεχονηεχευ α εξιστνχια δε διϖερσοσ γρυποσ σοχιαισ. Αλµ δοσ ποϖοσ
ινδγενασ (αρτιγο 231 δα ΧΦ), φοραµ ρεχονηεχιδοσ εξπλιχιταµεντε οσ θυι−
λοµβολασ (αρτιγο 68 δο Α∆ΧΤ) ε οσ σερινγυειροσ (αρτιγο 54 Α∆ΧΤ), ε πορ
ισονοµια, οσ δεµαισ γρυποσ σοχιαισ. Παρα εσσα λειτυρα, εσταραµοσ ϖιϖενδο
υµα τερχειρα εταπα θυε, νο χασο, χορρεσπονδερια αο µοµεντο εµ θυε οσ
Εσταδοσ ναχιοναισ πασσαραµ α σε δεφινιρ χοµο Εσταδοσ Πλυραναχιοναισ,
αφιρµανδο ο πρινχπιο δο πλυραλισµο ιγυαλιτ〈ριο.
Ασσιµ, ο ρεχονηεχιµεντο δα διϖερσιδαδε δεϖερια ιµπλιχαρ να γαραν−
τια πλενα δε διρειτοσ α εσσεσ γρυποσ σοχιαισ. Νο χασο, ιµπορταντε ρετοµαρ
ο παπελ δεσεµπενηαδο πελο πλυραλισµο ϕυρδιχο νο µβιτο δασ δισχυσσ⌡εσ
δε υµα τεορια χρτιχα δο διρειτο. Ο πλυραλισµο ερα χονσιδεραδο χοµο ινσ−
τρυµεντο αναλτιχο παρα υµα χρτιχα αο διρειτο ποσιτιϖαδο ε, πορ ισσο, φοι
τραταδο πελοσ ιντρπρετεσ µαισ δογµ〈τιχοσ χοµο αλγο ρεσιδυαλ ου περι−
φριχο δασ ρεφλεξ⌡εσ ϕυρδιχασ. Εραµ οσ χηαµαδοσ σοχι⌠λογοσ (ΣΑΝΤΟΣ,
3;::+"g"jkuvqtkcfqtgu"*YQNMOGT."4223+"fq"fktgkvq."swg"ug"wvknk¦co"fgu−
σε ινστρυµεντο αναλτιχο χοµο φορµα δε χρτιχα αο διρειτο. Οσ σοχι⌠λογοσ
ε ηιστοριαδορεσ δο διρειτο µυιτο σε εµπενηαµ εµ τενταρ δεµονστραρ α ιν−
συφιχινχια δο ορδεναµεντο ϕυρδιχο διαντε δα ρεαλιδαδε σοχιαλ βρασιλειρα.
Α υνιϖερσαλιδαδε ε αβστραο δασ χατεγοριασ ϕυρδιχασ νο πενετρα−
ϖαµ να ρεαλιδαδε, φαζενδο χοµ θυε οσ γρυποσ σοχιαισ οργανιζασσεµ ο σευ
πρ⌠πριο διρειτο δε αχορδο χοµ ασ συασ ιµενσασ νεχεσσιδαδεσ. Νεσσε σεντι−
δο, α νοο δε πλυραλισµο ϕυρδιχο ερα υτιλιζαδα παρα ρεαφιρµαρ ο διρειτο
ϖιϖιδο, θυε σε ενχοντραϖα ◊ µαργεµ δο διρειτο ποσιτιϖαδο. Νο Βρασιλ, α
ιδεια δα διϖερσιδαδε ε δο πλυραλισµο ϕυρδιχο ϖεµ σε ινχορπορανδο ◊σ ρε−
φλεξ⌡εσ; εµβορα σεϕα ιντενσα ε δε αλγυµα φορµα ινχορπορε νασ πρ〈τιχασ, φοι
ϑοαθυιµ Σηιραισηι Νετο
Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011 89
λεντα, γερανδο πολµιχα εντρε οσ ιντρπρετεσ, θυε ενφατιζαϖαµ α υνιϖερσα−
λιζαο δοσ διρειτοσ18.
Αο θυε παρεχε, α νοο δε πλυραλισµο ϕυρδιχο νο εξπρεσσα ο µεσ−
µο χοντεδο δασ ρεφλεξ⌡εσ ελαβοραδασ ινιχιαλµεντε. Ελε φοι ατυαλιζαδο,
ινχορπορανδο νοϖοσ σιγνιφιχαδοσ. Εµ ϖερδαδε, ο πλυραλισµο ϕυρδιχο νο
ρεπρεσεντα µαισ α λυτα πελο ρεχονηεχιµεντο δο διρειτο ϖιϖιδο, θυε φοι
προποσιταλµεντε δεσχονηεχιδο ε ιγνοραδο πελοσ ιντρπρετεσ δο διρειτο,
µασ σιµ, α µαρχα δε υµ διρειτο, θυε σε αµπλια, εστενδενδο σευ χοντρολε
παρα αλµ δα ορδεµ χοντρολαδα, ε παρα ισσο σε ρεινϖεντα, χριανδο ο θυε
ποδε σερ δεσιγναδο χοµο υµα νοϖα σενσιβιλιδαδε ϕυρδιχα. Ενθυαντο
δισχυρσο ϕυρδιχο οφιχιαλ, ο πλυραλισµο ϕυρδιχο δειξου δε συβορδιναρ α σι
παρα συβορδιναρ−σε αο διρειτο. Εµ υµ σεντιδο εµινεντεµεντε φορµαλ, ελε
χοντινυα α σερ χοµπρεενδιδο χοµο αλγο ρεσιδυαλ ου περιφριχο δα ορδεµ
ϕυρδιχα, ποισ ενθυαντο θυε νοσ πριµειροσ εσβοοσ σε ρελαχιοναϖα ◊ ιδεια
δε εµανχιπαο, νεσσε σεγυνδο ρελαχιονα−σε ◊ δε συϕειο.
Σοµα−σε α εσσα νοο δε πλυραλισµο ϕυρδιχο, α ρεχυπεραο δα
ιδεια δε χοµυνιδαδε θυε πρεχεδευ α δε σοχιεδαδε19. Α χοµυνιδαδε ερα
τιδα χοµο αλγο νατυραλ ε εϖιδεντε. Τρατα−σε δε υµ εντενδιµεντο
χοµπαρτιληαδο πορ τοδοσ οσ σευσ µεµβροσ, σενδο θυε εσσε εντενδιµεν−
το νο νεχεσσιτα σερ προχυραδο, ε µυιτο µενοσ χονστρυδο, ποισ ϕ〈 εξιστε.
Να χοµυνιδαδε, η〈 υµα λιγαο δοσ µεµβροσ δεσδε ο σευ νασχιµεντο
eqo"vwfq" q"swg" jƒ"fg" dqo"g" fg"twko" *DCWOCP."4225+0" Pguug"ugpvkfq."
νο ρεπρεσενταϖα χονσενσο εντρε σευσ µεµβροσ, ποισ
18 Ρεχορδαµοσ ασ χρτιχασ σοφριδασ πορ Χανοτιληο νο µοµεντο εµ θυε φεζ µενο α
Ðoqtvg"fc"Eqpuvkvwk›«q"FktkigpvgÑ0"Gng"rt„rtkq"ug"fghgpfkc"cÝtocpfq"swg"go"wo"rgtqfq"
δε χιδαδανιασ µλτιπλασ ε δε µλτιπλοσ δε χιδαδανια σερια πρεϕυδιχιαλ ο φεχηο δα
Χονστιτυιο (ΧΑΝΟΤΙΛΗΟ, 2001). Χονσυλταρ, ταµβµ, Χουτινηο (2003).
19 Εµ Χοµυνιδαδε ε Σοχιεδαδε, Τοννιεσ οβϕετιϖα πρεχισαρ ινιχιαλµεντε α διστινο δοσ
χονχειτοσ δε χοµυνιδαδε ε σοχιεδαδε, ποισ παρα εσσε αυτορ, ο υσο δεσσεσ χονχειτοσ ϖεµ
qeqttgpfq."ugo"pgpjwoc"fkuvkp›«q"tkiqtquc"Ð]000̲" okgpvtcu"swg"nc"vgtokpqnqikc"ekgpvÝec"
αντεριορ σολα µεζχλαρλοσ α χαπριχηο σιν δινστινγυιρλοσ (ΤΟΝΝΙΕΣ, 1947, π. 19). Α
χοµυνιδαδε πολισσµιχα, χοµπρεενδενδο διϖερσοσ σεντιδοσ, υτιλιζαδα παρα εξπρεσσαρ
ο λυγαρ δοσ ινδιϖδυοσ µαισ φραχοσ, θυε νο σο χαπαζεσ δε ινδιϖιδυαλµεντε σοβρεϖιϖερ να
uqekgfcfg"*DCWOCP."4225+0
Νοϖασ Σενσιβιλιδαδεσ ςεληασ ∆εχισ⌡εσ: νοτασ σοβρε ασ ρεχεντεσ τρανσφορµα⌡εσ ϕυρδιχασ
90 Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011
[...] εσσε εντενδιµεντο ϕ〈 εστ〈 λ〈, χοµπλετο ε προντο παρα σερ
υσαδο δε ταλ µοδο θυε νοσ εντενδεµοσ σεµ παλαϖρασ ε νυν−
χα πρεχισαµοσ περγυνταρ, χοµ απρεενσο, ο θυε ϖοχ θυερ διζερ?.
Ο τιπο δε εντενδιµεντο εµ θυε α χοµυνιδαδε σε βασεια πρεχε−
δε τοδοσ οσ αχορδοσ ε δεσαχορδοσ"*DCWOCP." 4225."r0" 37."itkhq"
νοσσο).
Ταλ εντενδιµεντο χοµπαρτιληαδο, χονσιδεραδο νατυραλ ε εϖιδεν−
τε, ερα τοταλµεντε ινχοµπατϖελ χοµ α οργανιζαο σοχιαλ ασχενδεντε,
υµα ϖεζ θυε ο ινδιϖδυο σε τορναϖα χονσχιεντε ε σε λιβερταϖα δασ τραδι−
⌡εσ. Α ιδεια δε χοµυνιδαδε σε ριϖαλιζαϖα χοµ α δε σοχιεδαδε, ποισ εν−
θυαντο υµα ρεπρεσενταϖα ο ϖεληο ◊ ουτρα ο µοδερνο. Να τενσο εντρε α
εσταβιλιδαδε ε α σεγυρανα δα χοµυνιδαδε, φοι α λιβερδαδε ε α αυ−
τονοµια δα σοχιεδαδε θυε πρεϖαλεχευ ε σε ιµπσ, τρανσφορµανδο ασ ρελα−
⌡εσ ε α σοχιεδαδε.
Νο χασο δα τεορια δο διρειτο, περχεβε−σε υµα τενδνχια δε ρεχυπεραρ
c"pq›«q"fg"eqowpkfcfg0"Ocku"fq"swg" kuuq."c" tgewrgtc›«q."q" fq"swg" rqfg"
σερ χηαµαδο δε σεντιµεντοσ δε χοµυνιδαδε, α φιµ δε υτιλιζ〈−λοσ νο φορ−
ταλεχιµεντο δοσ παδρ⌡εσ ϕυρδιχοσ προποστοσ. Α ιδεια δε χοµυνιδαδε τεµ
εµβυτιδο υµ χονϕυντο δε ελεµεντοσ θυε συγερεµ χοισασ βοασ ε αγραδ〈−
ϖεισ. Παρα Βαυµαν (2003, π. 7), [...] α χοµυνιδαδε υµ λυγαρ χ〈λιδο,
υµ λυγαρ χονφορτ〈ϖελ ε αχονχηεγαντε.
Α νοο δε χοµυνιδαδε τεµ απαρεχιδο εξπλιχιταµεντε νοσ τεξτοσ
ϕυρδιχοσ, σοβρετυδο εµ ∆ωορκιν (2007), εµβορα παρα εσσε αυτορ α φρα−
τερνιδαδε σε απρεσεντε χοµο σιννιµο. Οσ δεµαισ ϕυριστασ, µυιτο εµβορα
νο υτιλιζεµ εσσα νοο εξπλιχιταµεντε, πρεφερινδο α δε σοχιεδαδε, προχυ−
ραµ ασσοχιαρ ◊ σοχιεδαδε οσ σεντιµεντοσ δε χοµυνιδαδε α παρτιρ δε υµα
λειτυρα τιχο µοραλ δο διρειτο.
Παρα ∆ωορκιν (2007), α χοµυνιδαδε τεµ πρινχπιοσ χοµυνσ ε νο
απενασ ρεγρασ , ε οσ δεστινοσ δε σευσ µεµβροσ εστο φορτεµεντε λιγαδοσ.
Νο χασο, οσ πρινχπιοσ σο προδυτοσ δασ δεχισ⌡εσ τοµαδασ ε εστο ρελαχιο−
ναδοσ ◊σ ιδειασ δε ϕυστια ε δε εθυιδαδε (∆ΩΟΡΚΙΝ, 2007) Α ιντενο
τενταρ χριαρ υµα εσπχιε δε λεαλδαδε εντρε τοδοσ οσ µεµβροσ δα σοχιε−
δαδε εµ τορνο δοσ πρινχπιοσ χοµυνσ. ∆εστα φορµα, χαδα µεµβρο δα χο−
ϑοαθυιµ Σηιραισηι Νετο
Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011 91
µυνιδαδε αχειτα οσ διρειτοσ δοσ ουτροσ ε σευσ δεϖερεσ, αινδα θυε εσσεσ
νο τενηαµ σιδο ιδεντιφιχαδοσ ου δεχλαραδοσ (∆ΩΟΡΚΙΝ, 2007).
Ο ασσεντο δα νοο ου µεσµο δο σεντιµεντο δε χοµυνιδαδε εστ〈
ρελαχιοναδο ου τεµ σιδο δενοµιναδο δε νοϖα σενσιβιλιδαδε ϕυρδιχα.
Νεστε χοντεξτο, α ιδεια δε φρατερνιδαδε ταµβµ γανηα φορα, απαρεχενδο
νοσ τεξτοσ ϕυρδιχοσ ρεχεντεσ, σοβρετυδο νο σεντιδο δε γαραντιρ οσ σεντιδοσ
θυε σε θυερ ατριβυιρ αο διρειτο να νοσσα σοχιεδαδε. Αλµ δε ∆ωορκιν, οσ
ιντρπρετεσ ϖµ σε εµπενηανδο εµ ρεχυπεραρ α ιδεια δα φρατερνιδαδε, θυε
τιδα χοµο υµ πρινχπιο εσθυεχιδο (ΒΑΓΓΙΟ, 2008).
Βαγγιο (2008) λεµβρα θυε α λιβερδαδε ε α ιγυαλδαδε θυε ρεπρε−
σενταµ οσ ιδεαισ δα ρεϖολυο φρανχεσα σε εσπραιαραµ πελο µυνδο, σε υνι−
ϖερσαλιζαραµ, ινχορπορανδο−σε ασ ορδενσ ϕυρδιχασ χοµο πρινχπιοσ χονστι−
τυχιοναισ. Νο ενταντο, εσσεσ δοισ ιδεαισ περµανεχεραµ µαισ ανταγνιχοσ
δο θυε αλιαδοσ εντρε σι, ϕυσταµεντε πελο φατο δε θυε φιχαραµ δεσπροϖιδοσ
δα ιδεια δε φρατερνιδαδε (ΒΑΓΓΙΟ, 2008). Α φρατερνιδαδε ενθυαντο λαο
υνιϖερσαλ, χοµπρεενδιδο, τεµ υµ σιγνιφιχαδο µυιτο φορτε, πορ ισσο µεσµο
ρεχυπεραδα πελο διρειτο, ενθυαντο χριτριο παρα α τοµαδα δασ δεχισ⌡εσ.
Νο ενταντο, εσσε προχεσσο θυε γερµινα, µερεχε αλγυµασ ρεφλεξ⌡εσ,
θυε ποδεµ σερ οβσερϖαδασ α παρτιρ δα Αο Ποπυλαρ, θυε ιµπυγνα ο ατο δε
δεµαρχαο χοντνυα δα Τερρα Ινδγενα Ραποσα Σερρα δο Σολ. Αο σε αφασ−
ταρ δο προχεσσο ασ νο⌡εσ δε τερριτ⌠ριο ε δε ποϖο, πορ εξεµπλο, αφαστου−
σε δελιβεραδαµεντε ο χονφλιτο. Ο δισχυρσο ϕυρδιχο ϖεµ σε εµπενηανδο
εµ χονστρυιρ υµ σιστεµα ϕυρδιχο µαισ ηαρµνιχο, χονσενσυαλ (δα α ρε−
τοµαδα δασ ιδειασ δε χοµυνιδαδε ε δε φρατερνιδαδε, θυε σε αλαστραµ νοσ
δισχυρσοσ ϕυρδιχοσ, σεµ νενηυµα ρεφλεξο), αφαστανδο δασ παρτεσ ο χον−
φλιτο20. Οβσερϖα−σε θυε ο διρειτο ϖεµ σενδο ρεινϖενταδο, µεσµο θυε παρα
ισσο τενηα θυε ρεινϖενταρ α πρ⌠πρια σοχιεδαδε ◊ λυζ δε σευσ ιδεαισ, α πρε−
τεξτο δε ατενδερ ασ δεµανδασ.
20" Pguug"eqpvgzvq." q" eqpÞkvq" fi" kpvgtrtgvcfq" eqoq" wo" gngogpvq" rtglwfkekcn" cq" rt„rtkq"
fktgkvq."rqku"ugiwpfq"guug"gpvgpfkogpvq."q"eqpÞkvq"vqtpc"cu"rctvgu"kpkokicu"Ð]000̲"gpswcpvq"
ο προχεσσο ϕυδιχιαλ υµα εσπχιε δε γυερρα θυε αφαστα ασ παρτεσ, α αρβιτραγεµ τεντα µαντερ
ασ ρελα⌡εσ εντρε ελασ δε µοδο θυε ποσσαµ χοντινυαρ α ατυαρ εµ χονϕυντο νοσ χοντρατοσ δε
nqpiq"rtc¦q."swgt"eqoq"hqtpgegfqtgu."swgt"eqoq"enkgpvgu0Ñ"*OCTVKPU="YCNF."42280"r0"
Α−3).
Νοϖασ Σενσιβιλιδαδεσ ςεληασ ∆εχισ⌡εσ: νοτασ σοβρε ασ ρεχεντεσ τρανσφορµα⌡εσ ϕυρδιχασ
92 Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011
Α χονστρυο δεσσε µοδελο ϕυρδιχο, αλιχεραδο να ιδεια δο χονσεν−
σο ε δα ηαρµονια, ϕ〈 φοι οβϕετο δε αν〈λισε, εµ ουτρασ οπορτυνιδαδεσ. Οσ
εστυδοσ αντροπολ⌠γιχοσ ρελεϖαραµ θυε ασ δεχισ⌡εσ βασεαδασ νεσσε µοδελο
ϕυρδιχο ρεπρεσενταραµ υµα ποδεροσα φορµα δε χοντρολε σοχιαλ εξαταµεντε
πελα αχειταο δο µοδελο χοµο βενιγνο (ΝΑ∆ΕΡ, 1994).
Αο αφασταρ ο χονφλιτο, ρετιρα−σε α πολτιχα, ε νο χασο εσπεχφιχο δεσ−
σεσ γρυποσ σοχιαισ δε ιδεντιδαδε τνιχα, α φαλα δοσ πρ⌠πριοσ συϕειτοσ. Νεστε
περοδο δα π⌠σ−δεµοχραχια, Ρανχιερε (1996, π. 110, γριφο νοσσο) νοσ
ρεϖελα θυε ο χονφλιτο ρετιραδο πορ µειο δο διρειτο, λεµβρανδο θυε [...]
ο ρεινο δο διρειτο σεµπρε ο ρεινο δε υµ διρειτο, ιστο , δε υµ ρεγι−
µε δε υνιδαδε δε τοδοσ οσ σεντιδοσ δο διρειτο, χολοχαδο χοµο ρεγιµε δε
ιδεντιδαδε δα χοµυνιδαδε. Χονθυαντο ο διρειτο ϖενηα σε τρανσφορµανδο,
αλαργανδο ο σευ αλχανχε παρα αλµ δασ σιτυα⌡εσ ϕυριδιχαµεντε χαταλογα−
δασ, νο σε ποδε εσθυεχερ θυε ο διρειτο εστ〈 ινσχριτο εµ υµα δισπυτα, θυε
σε ρεαλιζα νο ιντεριορ δο χαµπο ϕυρδιχο.
Χονχλυσ⌡εσ
Ο διρειτο σε τρανσφορµα, χριανδο ο θυε τεµ σιδο δενοµιναδο δε
νοϖα σενσιβιλιδαδε ϕυρδιχα. Α σενσιβιλιδαδε εστ〈 ρελαχιοναδα α υµ
χονϕυντο δε ατιτυδεσ πρ〈τιχασ χονστρυδασ παρα α ρεσολυο δασ δισπυτασ. Ασ
ατιτυδεσ νο σε ρεσυµεµ αο αρσεναλ δε ελεµεντοσ ϕυρδιχοσ δεσχριτοσ, θυε
ϖµ σενδο ινχορποραδοσ ◊ ορδεµ ϕυρδιχα, µασ ταµβµ α υµα φορµα εσ−
πεχφιχα δε χονστρυιρ α ρεαλιδαδε σοχιαλ, απρεσενταδα χοµο µλτιπλα ε χοµ−
πλεξα, διαντε δοσ νοϖοσ συϕειτοσ δε διρειτο. Ο διρειτο ϖεµ προχυρανδο δαρ
υµα υνιδαδε α εσσα ορδεµ σοχιαλ διϖερσα, θυε, αλι〈σ, φοι σιστεµατιχαµεντε
ιγνοραδα πελο πρ⌠πριο διρειτο.
Α φορα δεσσε εσθυεµα τεµ σε ρεϖελαδο ινιχιαλµεντε πελα νοσσα ιν−
χαπαχιδαδε δε σε µοβιλιζαρ εµ τορνο δο θυεστιοναµεντο δα απλιχαο δεσ−
σε µοδελο; ε ταµβµ πελο φατο δε θυε οσ γρυποσ σοχιαισ δε ιδεντιδαδε
τνιχα εστο ϖιϖενδο υµ περοδο δε χονθυιστασ δε διρειτο, αινδα θυε εσ−
σασ χονθυιστασ ποσσαµ σερ θυεστιοναδασ, α εξεµπλο δο ρεσυλταδο δο ϕυλγα−
µεντο δα ρεφεριδα Αο Ποπυλαρ.
ϑοαθυιµ Σηιραισηι Νετο
Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011 93
Νεσσε χοντεξτο δε χονστρυο δε υµα νοϖα σενσιβιλιδαδε ϕυρ−
διχα, ϖιϖεµοσ υµ διλεµα: αο µεσµο τεµπο εµ θυε οσ διϖερσοσ ποϖοσ
ε χοµυνιδαδεσ τραδιχιοναισ χονσεγυιραµ διρειτο, ινγρεσσανδο να ορδεµ
ϕυρδιχα χοµο συϕειτοσ δε διρειτο, χορρε−σε ο ρισχο δε θυε εσσεσ συϕειτοσ σε−
ϕαµ νοϖαµεντε δεστιτυδοσ δε συα φαλα ε, χονσεθυεντεµεντε, πριϖαδοσ δε
σευσ διρειτοσ δυραµεντε χονθυισταδοσ. Οσ σεµ παρχελασ, δεστιτυδοσ δε
τυδο, ϖιραµ παρτε. Νεσσα παρτε χορρεµ ο ρισχο δε φιχαρ σεµ α συα παρχελα.
Ρεφερνχιασ
ΑΧΡ∆℘Ο δα Πετιο ν. 3.388 δο Τριβυναλ Πλενο. ΣΤΦ/ ΡΡ. Ρελατορ
Okpkuvtq"C{tgu"Dtkvq0"Lwnicogpvq"goq"pq"
∆ϑ, ν.181 δε 24 δε σετεµβρο δε 2009.
DCWOCP."¥{iowpv0"Χοµυνιδαδε: α βυσχα πορ σεγυρανα νο µυνδο
ατυαλ. Ριο δε ϑανειρο: ϑοργε Ζαηαρ, 2003.
ΒΟΥΡ∆ΙΕΥ, Πιερρε. Α φορα δο διρειτο. Ελεµεντοσ παρα υµα σοχιολογια
δο χαµπο ϕυρδιχο. Ο Ποδερ Σιµβ⌠λιχο. π. 209−254. Λισβοα: ∆ιφελ, 1989.
ΒΟΥΡ∆ΙΕΥ, Π. ; ΩΑΧΘΥΑΝΤ, Λ. Α αστχια δα ραζο ιµπεριαλιστα. Ιν:
ΩΑΧΘΥΑΝΤ, Λ. (Οργ.) Ο µιστριο δο µινιστριο: Πιερρε Βουρδιευ ε α
πολτιχα δεµοχρ〈τιχα. Ριο δε ϑανειρο: Ρεϖαν, 2005. π. 209−230.
ΩΑΧΘΥΑΝΤ, Λοιχ (Οργ.). Ο Μιστριο δο Μινιστριο: Πιερρε Βουρδιευ ε
α πολτιχα δεµοχρ〈τιχα. π. 209−230. Ριο δε ϑανειρο: 2005.
DCIIKQ."Cpvqpkq"Octkc0"Kpvtqfw›«q0"C"tgfgueqdgtvc"fc"htcvgtpkfcfg"
να ποχα δο τερχειρο 1789. Ο Πρινχπιο Εσθυεχιδο: α φρατερνιδαδε να
ρεφλεξο ατυαλ δασ χινχιασ πολτιχασ, π. 7−24. Σο Παυλο: Χιδαδε Νοϖα,
2008.
ΒΟΥΡΕΤΖ, Πιερρε. Λα Φορχε δυ ∆ροιτ. Πανοραµα δσ δβατσ
χοντεµποραινσ. Παρισ: ⊃διτιονσ Εσπριτ, 1991.
ΧΑΝΟΤΙΛΗΟ, ϑοσ ϑοαθυιµ Γοµεσ. Χονστιτυιο ∆ιριγεντε ε
ςινχυλαο δο Λεγισλαδορ. 2. εδ. Χοιµβρα: Χοιµβρα εδιτορα, 2001.
Νοϖασ Σενσιβιλιδαδεσ ςεληασ ∆εχισ⌡εσ: νοτασ σοβρε ασ ρεχεντεσ τρανσφορµα⌡εσ ϕυρδιχασ
94 Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011
ΧΙΤΤΑ∆ΙΝΟ, Γισελε. Πλυραλισµο, ∆ιρειτο ε ϑυστια ∆ιστριβυτιϖα.
Ελεµεντοσ δα Φιλοσοφια Χονστιτυχιοναλ Χοντεµπορνεα. 3. εδ. Ριο δε
ϑανειρο: Λυµεν ϑυρισ, 2004.
ΧΟΡΡΕΑΣ, σχαρ. Ελ Ουτρο Κελσεν0"Ofizkeq
______. Χρτιχα δα Ιδεολογια ϑυρδιχα: ενσαιο σ⌠χιο−σεµιολ⌠γιχο. Πορτο
Αλεγρε: Φαβρισ, 1995.
EQWVKPJQ."Lcekpvq"Pgnuqp"fg"Oktcpfc"*Qti0+0"Χανοτιληο ε α
Χονστιτυιο ∆ιριγεντε. Ριο δε ϑανειρο: Ρενοϖαρ, 2003.
∆ΩΟΡΚΙΝ, Ροναλδ. Ο Ιµπριο δο ∆ιρειτο0"U«q"Rcwnq
2007.
______. Ο ∆ιρειτο δα Λιβερδαδε: α λειτυρα µοραλ δα Χονστιτυιο νορτε−
cogtkecpc0"U«q"Rcwnq
GFGNOCP."Dgtpctf0"Ο ∆ιρειτο Χαπταδο πελα Φοτογραφια. Χοιµβρα:
Χεντεληα, 1976.
ΓΕΕΡΤΖ, Χλιφφορδ. Ο σαβερ λοχαλ: φατοσ ε λεισ εµ υµα περσπεχτιϖα
χοµπαρατιϖα. Ο Σαβερ Λοχαλ: νοϖοσ ενσαιοσ εµ αντροπολογια
ιντερπρετατιϖα, π. 249−356. Πετρ⌠πολισ: ςοζεσ, 1997.
IQOGU."Qtncpfq0"Ραζεσ Ηιστ⌠ριχασ ε Σοχιολ⌠γιχασ δο Χ⌠διγο Χιϖιλ
Βρασιλειρο. Σαλϖαδορ: Πυβλιχα⌡εσ δα Υνιϖερσιδαδε δα Βαηια, 1958.
JCDGTOCU."Lwtigp0"Φαχτιχιδαδε ψ ςαλιδεζ. Σοβρε ελ δερεχηο ψ ελ
Εσταδο δεµοχρ〈τιχο δε δερεχηο εµ τρµινοσ δε τεορια δελ δισχυρσο.
Ocftkf
ϑΟΡΝΑΛ ΠΕΘΥΕΝΟ. Χοµυνιδαδε χιγανα σε φιχου παρα αχαβαρ χοµ
πρεχονχειτο. ϑορναλ Πεθυενο, π. 4, 31 δε ϕανειρο δε 2010.
ΚΑΣΗΙΥΡΑ ϑ∨ΝΙΟΡ. Χελσο Ναοτο. Χρτιχα δα Ιγυαλδαδε ϑυρδιχα:
χοντριβυιο αο πενσαµεντο ϕυρδιχο µαρξιστα. Σο Παυλο: Θυαρτιερ Λατιν,
2009.
ΛΥΧΑΣ ςΕΡ∆∨, Παβλο. Ο σεντιµεντο χονστιτυχιοναλ: απροξιµαο
αο εστυδο δο σεντιρ χονστιτυχιοναλ δε ιντεγραο πολτιχα. Ριο δε ϑανειρο:
Φορενσε, 2004.
ϑοαθυιµ Σηιραισηι Νετο
Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011 95
OCTVKPU."Kxgu"Itcpfc"fc"Uknxc="YCNF."Ctpqnfq0"Fg¦"cpqu"fc"Ngk"fg"
Αρβιτραγεµ. Φοληα δε Σο Παυλο. π. Α−3, 24 δε σετεµβρο δε 2006.
OKCKNNG."Okejgn0"Υνε Ιντροδυχτιον Χριτιθυε αυ ∆ροιτ. Παρισ:
Ocurgtq."3;990
OQPTGCN."Gfwctfq"Pqxqc0"Ο ∆ιρειτο χοµο Οβστ〈χυλο ◊
Τρανσφορµαο Σοχιαλ. Πορτο Αλεγρε: Φαβρισ, 1988.
ΝΑ∆ΕΡ, Λαυρα. Ηαρµονια Χοερχιτιϖα. Α εχονοµια πολτιχα δοσ µοδελοσ
ϕυρδιχοσ. Ρεϖιστα Βρασιλειρα δε Χινχιασ Σοχιαισ, ν. 26, ανο 9, π.18−29,
ουτυβρο δε 1994.
PQDTG."Octequ0"Crqpvcogpvqu"uqdtg"c"rguswkuc"go"Fktgkvq"pq"Dtcukn0"
Χαδερνοσ ∆ιρειτο Γς, ν. 1, σετ. Σο Παυλο: Πυβλιχα⌡εσ Ε∆ΕΣΠ/ΦΓς,
2004.
ΝΟΤ⊆ΧΙΑΣ ΣΤΦ. Ραποσα Σερρα δο Σολ πρεχεδεντε παρα φυτυρασ
δεµαρχα⌡εσ. Νοτχιασ ΣΤΦ, 10 δεζ. 2008. ∆ισπονϖελ εµ:
βρ/πορταλ/γεραλ/ϖερΙµπρεσσαο.ασπ>. Αχεσσο εµ: 30 σετ. 2008.
aaaaaa0"Tgncvqt"tgclwuvc"xqvq"rctc"ceqnjgt"rtqrquvcu"fg"Ogpg¦gu"Fktgkvq0"
Νοτχιασ ΣΤΦ, 10 δεζ. 2008. ∆ισπονϖελ εµ:
γεραλ/ϖερΙµπρεσσαο.ασπ>. Αχεσσο εµ: 30 σετ. 2009.
ΟΛΙςΕΙΡΑ, Φρανχισχο δε. Απροξιµα⌡εσ αο ενιγµα: ο θυε θυερ
διζερ δεσενϖολϖιµεντο λοχαλ? Σο Παυλο: Προγραµα Γεστο Πβλιχα ε
Χιδαδανια/ΕΑΕΣΠ/ΦΓς, 2001.
ΣΠΙΝΚ, Πετερ; ΒΑςΑ, Σιλϖιο Χαχχια; ΠΑΥΛΙΧΣ, ςερονικα (Οργ.). Νοϖοσ
Χοντορνοσ δα Γεστο Λοχαλ: χονχειτοσ εµ χονστρυο. π. 11−31. Σο
Παυλο: Π⌠λισ; Προγραµα Γεστο Πβλιχα ε Χιδαδανια/ ΦΓς−ΕΑΕΣΠ, 2002.
ΡΑΩΛΣ, ϑοην. Ο διρειτο δοσ ποϖοσ0"U«q"Rcwnq
TGCNG."Okiwgn0"Βρασιλ, Σοχιεδαδε Πλυραλ. Ριο δε ϑανειρο: Εξπρεσσο
Χυλτυραλ, 2001.
______. Πλυραλισµο ε Λιβερδαδε. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 1963.
ΣΑΝΤΟΣ, Βοαϖεντυρα δε Σουσα. Ο ∆ισχυρσο ε ο Ποδερ. Ενσαιο σοβρε
α σοχιολογια δα ρετ⌠ριχα ϕυρδιχα. Πορτο Αλεγρε: Σεργιο Αντονιο Φαβρισ
Εδιτορ, 1988.
Νοϖασ Σενσιβιλιδαδεσ ςεληασ ∆εχισ⌡εσ: νοτασ σοβρε ασ ρεχεντεσ τρανσφορµα⌡εσ ϕυρδιχασ
96 Σεθνχια, ν. 62, π. 79−96, ϕυλ. 2011
ΣΗΙΡΑΙΣΗΙ ΝΕΤΟ, ϑοαθυιµ. Ο χαµπο ϕυρδιχο εµ Πιερρε Βουρδιευ: α
προδυο δε υµα ϖερδαδε α παρτιρ δα νοο δε προπριεδαδε πριϖαδα νοσ
µανυαισ δε ∆ιρειτο. Ρεϖιστα Σεθνχια, ν. 56, ανο ΞΞςΙΙ, π. 83−100,
ϕυνηο δε 2008.
______. ∆ιρειτο δοσ Ποϖοσ ε δασ Χοµυνιδαδεσ Τραδιχιοναισ νο
Βρασιλ: δεχλαρα⌡εσ, χονϖεν⌡εσ ιντερναχιοναισ ε δισποσιτιϖοσ ϕυρδιχοσ
fghkpkfqtgu"fg"woc"rqnvkec"pcekqpcn0"Ocpcwu
ΣΙΛςΑ, ϑοσ Αφονσο δα. Χυρσο δε ∆ιρειτο Χονστιτυχιοναλ Ποσιτιϖο. 28.
gf0"U«q"Rcwnq
ΣΠΙΝΚ, Πετερ; ΒΑςΑ, Σιλϖιο Χαχχια; ΠΑΥΛΙΧΣ, ςερονικα (Οργ.). Νοϖοσ
χοντορνοσ δα γεστο λοχαλ: χονχειτοσ εµ χονστρυο. π. 11−31. Σο
Παυλο: Προγραµα Γεστο Πβλιχα ε Χιδαδανια/ ΦΓς−ΕΑΕΣΠ, 2002.
VQOGK."Ocpwgnc="UGYRUVQP."Ngg0"Ποϖοσ Ινδγενασ ε Τριβαισ. Γυια
παρα α απλιχαο δα Χονϖενο, ν. 169 δα ΟΙΤ. Βρασλια: ΟΙΤ, 1999.
ΤΟΝΝΙΕΣ, Φερδινανδ. Χοµυνιδαδ ψ Σοχιεδαδ. Βυενοσ Αιρεσ: εδιτοριαλ
Λοσαδα, 1947.
ΤΟΡΡΕΣ, Ριχαρδο Λοβο. Ο Εσπαο Πβλιχο ε οσ Ιντρπρετεσ δα
Χονστιτυιο Φεδεραλ. ∆ιρειτο, Εσταδο ε Σοχιεδαδε Ρεϖιστα δο
∆επαρταµεντο δε ∆ιρειτο δα ΠΥΧ−Ριο, ν. 7, π. 11−135, ϕυλ./δεζ. 1995.
ΩΑΧΘΥΑΝΤ, Λοιχ (Οργ.). Ο Μιστριο δο Μινιστριο: Πιερρε Βουρδιευ ε
α πολτιχα δεµοχρ〈τιχα, π. 209−230. Ριο δε ϑανειρο: Ρεϖαν, 2005.
ΩΑΡΑΤ, Λυιζ Αλβερτο. Σενσο Χοµυµ Τε⌠ριχο: ασ ϖοζεσ ινχ⌠γνιτασ δασ
ϖερδαδεσ ϕυρδιχασ. Ιντροδυο Γεραλ αο ∆ιρειτο Ι: Ιντερπρεταο δα Λει
τεµασ παρα υµα ρεφορµυλαο, π. 13−18, Πορτο Αλεγρε: Φαβρισ, 1994.
YQNMOGT."Cpvqpkq"Ectnqu0"Πλυραλισµο ϑυρδιχο. Φυνδαµεντοσ δε
υµα νοϖα χυλτυρα δο ∆ιρειτο. Σο Παυλο: Εδιτορα Αλφα Οµεγα, 2001.
Para continuar a ler
PEÇA SUA AVALIAÇÃO